RELYATSION HISOBLASH
Keywords:
Relyatsion hisoblash, relyatsion algebra, ma’lumotlar bazasi, domen, tup, deklarativ dasturlash, formal mantiq, E. F. Codd, SQL, ma’lumotlarni modellashtirish, relyatsion model.Abstract
Relyatsion hisoblash — relyatsion ma’lumotlar bazalari nazariyasining asosiy tarmoqlaridan biri bo‘lib, u relyatsion algebra bilan bir qatorda relyatsion modelning mantiqiy va matematik asosini tashkil etadi. Ushbu yondashuvda ma’lumotlar ustida qanday amallar bajarilishi emas, balki natija qanday xususiyatlarga ega bo‘lishi kerakligi ta’riflanadi. Boshqacha aytganda, relyatsion hisoblash deklarativ yondashuvga asoslanadi — foydalanuvchi “nima olish kerak” degan savolga javob beradi, lekin “qanday olish kerak” degan savol tizimning o‘ziga havola qilinadi. Relyatsion hisoblash relyatsion algebra bilan birgalikda SQL (Structured Query Language) tili kabi so‘rov tillarining nazariy poydevorini tashkil etadi.
Relyatsion hisoblash ikki asosiy turga bo‘linadi: tup relyatsion hisoblash (tuple relational calculus) va domen relyatsion hisoblash (domain relational calculus). Tup relyatsion hisoblashda ifoda to‘liq yozuvlar (tuppalar) ustida quriladi, domen relyatsion hisoblashda esa alohida atribut qiymatlari (domenlar) ustida ishlanadi. Mazkur maqolada relyatsion hisoblashning tarixiy shakllanishi, relyatsion algebra bilan o‘zaro farqlari, mantiqiy formulalar orqali ifodalanish usullari va SQL tilidagi amaliy namunalari keng yoritiladi.
